محمدعلی میرزایی
چندی پیش در روز چهارشنبه مورخ سوم سپتامبر 2025 میلادی آقای دکتر جلال خالقی مطلق تمامی دستنویسهای تصحیح شاهنامۀ فردوسی اعم از تحریر اولیه و پاکنویسها را به بخش ایرانشناسی دانشگاه هامبورگ سپردند. در این نشست که با حضور پروفسور دکتر شروین فریدنژاد در دانشگاه هامبورگ برگزار شد، ایشان دقایقی دربارۀ نحوۀ تصحیح شاهنامه، شیوۀ مقابلۀ متن، تنظیم پانوشتها، نسخهبدلها و غیره مطالبی فرمودند.
در نخستین تحریر، قلمخوردگیهای فراوان و اصلاح نوشتههای پیشین دیده میشود و همچنین پینوشتها بسیار دستخوش اصلاح و تجدید نظر شدهاند. در صفحۀ شمارۀ 1 که در بردارندۀ اشعار دیباچۀ شاهنامه از بیت اول است، تاریخ 5.7.81 دیده میشود.

علامت اختصاری نسخهها به لاتین است و در مواردی که کاغذ برای اتمام مطلب کم آمده است، کاغذی دیگر با چسب ضمیمه شده است.

از آنجاییکه نمونۀ دیگری از همین بخش یعنی دیباچۀ شاهنامه، بدون تاریخ در پوشۀ دیگری وجود دارد، نشان دهندۀ آن است که خود دستنویسهای اولیه (دست کم این بخش)، پیش از پاکنویس نهایی دو یا چند باره نوشته شدهاند.

از آنجا که تمام این دستنویسها در اختیار نگارنده نبوده است، از کم و کیف آن نیز اطلاعات بیشتری در دست نیست. اما دربارۀ پاکنویسها که در اختیار بنده بوده است میتوان جزئیات بیشتری بیان کرد. قبل از اطلاعات تکمیلی این پاکنویسها باید گفت که آنها در کلاسورهایی تنظیم شدهاند و حجم برگهای پاکنویس نهایی بیش از آن مقدار است که بتوان کلاسورها را یک به یک با دفاتر منتشر شدۀ شاهنامه تطبیق داد. در نتیجه ما در اینجا دفاتر چاپ شدۀ شاهنامه را ملاک قرار دادیم تا محتوای پاکنویسهای موجود بر اساس آن قابل گزارش باشد.
دفتر یکم: به طور کامل موجود است؛ دفتر دوم: کامل موجود است؛ دفتر سوم: کاملاً مفقود (شاید 4 دفتر)؛ دفتر چهارم: تا پایان گفتار اندر رسیدن جهن موجود و مابقی (شاید یک دفتر) مفقود است. این بخش شامل داستان جنگ بزرگ میشود؛ دفتر پنجم: داستان لهراسب، هفتخوان اسفندیار، رستم و اسفندیار مفقود است (شاید 2 دفتر)؛ دفتر ششم و هفتم: این بخشها نیز در میان پاکنویسهای موجود نیست زیرا تصحیح این دفاتر به همت دکتر محمود امیدسالار و دکتر ابوالفضل خطیبی صورت گرفته بود؛ دفتر هشتم: کامل موجود است.
جمعاً تعداد 17 کلاسور موجود میباشد. تا آنجاییکه بر نگارنده روشن شده است، از میان این پاکنویسها آنهایی که مربوط به دفتر سوم بودهاند، به دلیل اینکه اصل آنها به چاپخانه ارسال شده بود، در دسترس نیستند. اما برخی از پاکنویسها که جایشان در میان سایر کلاسورها خالی است، به گفتۀ دکتر خالقی: “گم شدهاند”. در ادامه چند تصویر از دستنویسها را خواهید دید.

یک نمونه از کلاسورهای موجود .

پاکنویس شاهنامه داستان پادشاهی گشتاسپ.

تصویری از دستنویس اولیۀ تصحیح شاهنامه .دیباچ ۀ شاهنامه.